Βαλκανική Μουσική, Η Μεγάλη Διαμόρφωσή της

Yeni Safak (τουρκικό ημερήσιο περιοδικό), 20 Ιανουαρίου 1999<br>

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ στα ελληνικά από τα αγγλικά <br>
Βαλκανική Μουσική, Η Μεγάλη Διαμόρφωσή της <br><br>
Ο Μουαμμέρ Κετέντζογλου είναι ακορντεονίστας κι επίσης, εξω-πανεπιστημιακός εθνομουσικολόγος. Ενδιαφέρεται για τη δημοτική μουσική διαφόρων χωρών. Αυτό το ενδιαφέρον που άνθισε με τη σύγχρονη ελληνική μουσική (Λαϊκά) και το Ρεμπέτικο, εστιάστηκε έντονα στη βάση της βαλκανικής μουσικής. Το πρώτο του άλμπουμ με παραγωγό την Kalan το 1993 “Λατρεμένα Ακρογιάλια (Sevdali Kiyilar)”, περιλαμβάνει παλιά αλλά και σύγχρονα ελληνικά τραγούδια.  Οι πρώτες δύο συλλογές με ρεμπέτικα (1994, 1996) και άλλη μία που ονομάστηκε “Πρωτοπόροι της μουσικής Κlezmer” (1995) ήταν επίσης παραγωγές της Kalan Productions. Αυτόν τον καιρό, είναι υπεύθυνος για τη σειρά άλμπουμ “Μελωδίες Χωρών”, μια παραγωγή που έχει αναλάβει η Kalan. <br>
Από το 1993, ο Μουαμμέρ Κετέντζογλου άρχισε να οργανώνει ετήσιες συναυλίες με το όνομα “Χρώματα του Κόσμου (Yeryuzunun Rengi)”. Αυτές οι συναυλίες στις οποίες ο ίδιος ο Κετέντζογλου συμμετέχει, φέρνουν κοντά πολλούς μουσικούς με ρεπερτόριο που συνεχώς ανανεώνεται. <br>
Οι Βαλκανικές μελωδίες είναι εύκολα αντιληπτές και αναγνωρίσιμες. Ποια είναι τα διακριτικά τους χαρακτηριστικά; <br>
Κατ’ αρχήν θα πρέπει να διαχωρίσουμε τη Βαλκανική μουσική από την Τουρκική “Rumeli” μουσική ως προς τη σύλληψή τους. (Rumeli είναι το όνομα που χρησιμοποιείται στα τουρκικά για τις περιοχές των Βαλκανίων, κατοικημένων από Τούρκους).  Αναμφισβήτητα η Βαλκανική μουσική είναι ένα τεράστιο μόρφωμα που αγκαλιάζει τα μουσικά ιδιώματα πολλών λαών και μικρών εθνικών ομάδων καθώς και της Τουρκικής Rumeli μουσικής. Όπως αναφέρατε, η Βαλκανική μουσική είναι μια μουσική παράδοση εύκολα αναγνωρίσιμη μέσα σ’ όλα τα είδη της μουσικής του κόσμου. Επίσης, είναι μια παράδοση με πολύ ξεκάθαρα χαρακτηριστικά ως προς τις μελωδίες και την ερμηνεία τους. Σε πολύ γενικές γραμμές, βρίσκουμε τις πλευρές του σχηματισμού της σε ένα συνδυασμό παραδόσεων: Σλαβικής παράδοσης προχριστιανικών χρόνων, Βυζαντινής και Οθωμανικής. Χιλιάδες χρόνια μεταναστεύσεων απ’ ανατολή σε δύση κι από δύση σ’ ανατολή μέσα στο Βαλκανικό χώρο οδήγησαν σε μια πολύ ιδιόμορφη κατανομή πληθυσμού ως αποτέλεσμα μείξης διαφορετικών λαών. Έτσι, δημιουργήθηκαν ποικίλα μουσικά περιβάλλοντα. Οι μουσικοί Ρομ που μετανάστευσαν από την Ινδία στην Ανατολία και μετά από την Ανατολία στα Βαλκάνια μετά το 14ο αιώνα, έμαθαν πολύ σύντομα τη μουσική διαφόρων λαών, με την μουσική της Ανατολίας ως βάση. Ο νομαδικός τρόπος της ζωής τους συνέβαλε στο να διαδώσουν ό,τι γνώριζαν σε κάθε γωνιά των Βαλκανίων.  Βεβαίως, κατά καιρούς η μετανάστευσή τους γινόταν από δύση προς ανατολάς κι έτσι έφεραν μαζί τους επί παραδείγματι την τσιγγάνικη μελωδία στην Ανατολία.  Το αποτέλεσμα της αυθεντικής αλληλεπίδρασης μεταξύ Σλαβικής παράδοσης, Ελληνικής με παγανιστικά χαρακτηριστικά, των χρωμάτων της Ανατολίας (Βυζαντινών και Οθωμανικών) ήταν η διαμόρφωση μιας πλούσιας μουσικής συσσώρευσης, που σήμερα ονομάζουμε Βαλκανική μουσική. <br>
Τι θα μπορούσε να ειπωθεί για την επίδραση της Βαλκανικής μουσικής στην Οθωμανική μουσική; <br>
Η Βαλκανική και η Οθωμανική μουσική επέδρασαν αμοιβαία η μια στην άλλη.  Επειδή εκ φύσεως τα δημοτικά τραγούδια δεν ενέχουν προκαταλήψεις και ρατσισμό, κάθε μουσικό θέμα που άγγιζε την ανθρώπινη καρδιά γινόταν οικείο ανεξαρτήτως της εθνικής του ρίζας και νέοι στίχοι γράφονταν στη γλώσσα των λαών που το τραγουδούσαν. Ειδικά οι Μουσουλμανικές εθνικές ομάδες που ζούσαν στα Βαλκάνια λειτούργησαν ως γέφυρα απ’ αυτήν την άποψη. Μ’ αυτόν τον τρόπο πολλές μελωδίες της Ανατολίας τραγουδήθηκαν στη Βοσνία ή τη Μακεδονία στις δικές τους γλώσσες και παράλληλα μερικές Μακεδονικές, Αλβανικές ή Βοσνιακές μελωδίες ταξίδεψαν στην Ανατολία. Τα Βαλκάνια, με εν γένει αγροτική κουλτούρα, επηρεάστηκαν βαθιά από την Οθωμανική μουσική (της οποίας οι ρίζες πηγαίνουν πίσω στη Μικρά Ασία και το Βυζάντιο), μουσικής σχετικά πιο οργανωμένης με κανόνες και με μια πολύ πλούσια δομή μελωδικών γραμμών. Μερικοί λαοί παρέμειναν σχετικά μακριά απ’ αυτές τις επιρροές, όπως οι Βούλγαροι, οι Κροάτες και οι Σέρβοι. Παραδείγματος χάριν, ειδικά οι Βούλγαροι, κρατήθηκαν όσο περισσότερο μακριά μπορούσαν από τις δυνάμεις κατοχής των Οθωμανών και αυτό το γεγονός είχε σαν αποτέλεσμα την εμφάνιση πολλών επαναστατικών τραγουδιών με το όνομα Hayduk. Ο αποχωρισμός των μικρών αγοριών από τις οικογένειές τους για να ανατραφούν ως γενίτσαροι έκανε τις Αλβανές μανάδες να τραγουδούν μοιρολόγια εναντίον των Οθωμανών. Κι αυτά θα πρέπει να θεωρηθούν ως επίπτωση από τους Οθωμανούς. Επίσης, είναι γεγονός ότι αυτοί οι Βαλκανικής καταγωγής μουσικοί που ανατράφηκαν μέσα στο Οθωμανικό παλάτι επεξεργάστηκαν τις τοπικές τους μελωδίες εντάσσοντάς τες στην Οθωμανική μουσική. Αλλά υπάρχει και κάτι περισσότερο, πιο δύσκολα αναγνωρίσιμο. Οι μελωδίες που έφεραν μαζί τους οι Τουρκικές φυλές που εγκαταστάθηκαν στα Βαλκάνια μετά το 14ο αιώνα και οι νέες τους ερμηνείες που διαδόθηκαν παράλληλα με τις παραδόσεις των λαών με τους οποίους ζούσαν μαζί, δημιουργούν ένα διττό χαρακτήρα της δημοτικής μουσικής Rumeli. <br>
Όπως τα Βαλκανικά δημοτικά τραγούδια, έτσι και τα Μικρασιάτικα ήταν ακόμη μια πηγή εμπλουτισμού. Είναι γενικώς αποδεκτό ότι η κλασική Οθωμανική μουσική διαμορφώθηκε απ’ όλα τα μουσικά είδη του γεωγραφικού χώρου. Ποια είναι η άποψή σας γι’ αυτό το θέμα; <br>
Χωρίς κανένα δισταγμό μπορούμε να μιλήσουμε για την πλούσια παράδοση της μουσικής της στέπας που έφεραν στην Ανατολία οι Τουρκικές φυλές από την Κεντρική Ασία. Μπορούμε ακόμη και σήμερα να παρατηρήσουμε αυτές τις επιδράσεις σε πολλά μέρη της Ανατολίας, ιδίως εκεί όπου ζουν ακόμη νομαδικά ή νεότερες Τουρκμενικές φυλές, όπως οι περιοχή Teke, τα βουνά του Ταύρου, και στη μουσική παράδοση Alevi (μιας ομάδας με πιο κοσμική προσέγγιση της ζωής απ’ ότι το συντηρητικό Ισλάμ). Εντούτοις, είναι πραγματικά δύσκολο να βρούμε επιδράσεις της νομαδικής Κεντροασιατικής κουλτούρας στην Οθωμανική μουσική, η οποία βασικά διαμορφώθηκε μέσα στα όρια του παλατιού. Αν και μπορούμε θεωρητικώς να αναφερθούμε σε επιδράσεις της κλασικής Uygur και Ozbek μουσικής, νομίζω ότι το Βυζάντιο έχει τη μεγαλύτερη επίδραση. Οι Οθωμανοί πήραν πολλές πτυχές του Βυζαντίου χωρίς να τις αλλάξουν πολύ. Και τούτο διότι, κατά τη γνώμη μου, οι μουσικές παραδόσεις διαμορφώνονται περισσότερο μέσα από πολλαπλές αλληλεπιδράσεις και με κριτήριο γεωγραφικό, παρά από τις εθνικές ρίζες.<br>
Η πολιτική της περιόδου της Δημοκρατίας για τη μουσική ήταν μια προσπάθεια δημιουργίας ενός νέου σύγχρονου μουσικού στυλ με την εναρμόνιση των δημοτικών τραγουδιών με δυτικότροπη τεχνική. Ποιες είναι οι σκέψεις σας για την εναρμόνιση των αυθεντικών δημοτικών τραγουδιών με μια τέτοια τεχνική; <br>
Δεν είμαι θετικός απέναντι σ’ αυτό το ζήτημα. Σε σύγκριση με πολλά γειτονικά κράτη, οι προσπάθειες για καταγραφή της δημοτικής μουσικής στην Ανατολία ξεκίνησε σχετικά αργοπορημένα. Ομοίως, οι κατηγοριοποιήσεις κατά περιοχή και το γενικό θεωρητικό πλαίσιο έρευνας διαμορφώθηκαν επίσης πολύ αργοπορημένα.  Επιπλέον, ακόμη και σήμερα, η πολυφωνία θεωρείται ανώτερη της μονοφωνίας και τούτη η σκέψη αντιμετωπίζεται ως το σύμβολο του διαφωτισμού στη μουσική.  Η πολυφωνική εναρμόνιση του δημοτικού τραγουδιού της Ανατολίας σε ευθυγράμμιση με τις δυτικές πρακτικές στο όνομα μιας οικουμενικότητας ξεγύμνωσε τα δημοτικά μας τραγούδια από το μοναδικό τους αίσθημα και τα μετέτρεψε σε τροφή αστικών αντιλήψεων του τύπου «Κάποιο χωριό, μα ποιο χωριό, μακριά μακριά….» [Γνωστό παιδικό Τουρκικό τραγούδι. (Σ.τ.μ.)]. Η πλούσια παράδοση της δυτικής κλασικής μουσικής θα έπρεπε να αντιμετωπίζεται ως πηγή που τρέφει τη δημιουργικότητά μας και τίποτα περισσότερο. Αυτό είναι ένας έγκυρος ισχυρισμός όχι μόνο για τη μουσική αλλά και για όλη την πορεία της Δυτικοποίησης. Έχουμε πολύ δρόμο να διανύσουμε ώστε να καταφέρουμε να κάνουμε τα τραγούδια μας πολυφωνικά διατηρώντας ταυτοχρόνως τα αυθεντικά φωνητικά διαστήματα. <br>
Λέγεται ότι η δημοτική μουσική βρίσκεται σε άνοδο στην Τουρκία. Ως ερευνητής, θα ισχυριζόσασταν το ίδιο; Πρόκειται για μια αληθινή τάση; <br>
Η ποπ μουσική, που αυτοεπαναλαμβάνεται, βρίσκεται σε δύσκολη θέση στην Τουρκία. Γενικώς αναλφάβητοι μουσικοί παραγωγοί οσμίστηκαν χρήματα στην ατμόσφαιρα που διαμόρφωσαν τα μίντια και άλλες συγκυρίες. Αυτό που στ’ αλήθεια βρίσκεται σε άνοδο δεν είναι τα δημοτικά μας τραγούδια, αλλά μάλλον η ήδη ανελθούσα αξία, τουτ’ έστιν “το χρήμα”. Δύσκολα συναντά κανείς τη σοβαρότητα, ενδελέχεια και νηφαλιότητα που αξίζουν τα δημοτικά τραγούδια μέσα στις νέες τάσεις του συρμού. Με μερικές εξαιρέσεις, θεωρώ το φαινόμενο πρόσκαιρο. Η δημιουργικότητα εκείνων των δασκάλων που αφιερώθηκαν με εργατικότητα στη δημοτική μουσική υπήρχε στο παρελθόν και θα συνεχίσει να υπάρχει και στο μέλλον. Απ’ την άλλη, θα πρέπει να αποδεχθώ ότι τα δημοτικά τραγούδια στην αυθεντική τους μορφή ακούγονται όλο και πιο λίγο κάθε μέρα που περνά.  Παρ’ όλ’ αυτά, τούτο δεν εξουσιοδοτεί κανέναν να παραμορφώνει τη μουσική έτσι ώστε να την ακούν περισσότεροι άνθρωποι. Επιπλέον, το χρέος του μουσικού δεν είναι να εγκολπώνεται το λαϊκό γούστο ως έχει και να δρα αναλόγως, αλλά να καλλιεργεί την αισθητική της δημοτικής μουσικής. <br>
Με ποιο τρόπο αντιλαμβάνεστε το μέλλον της δημοτικής μουσικής;<br>
Αν κάνουμε μια γενίκευση για τις κοινωνίες της Ανατολής, θα παρατηρήσουμε ότι καθημερινά η δυτική μουσική και κουλτούρα επικρατούν όλο και πιο πολύ.  Εκτός από την ίδια τη δυτική μουσική, παροδικά δημοφιλή είδη που αναδύθηκαν μέσα στις μοναδικές προϋποθέσεις των ίδιων των κοινωνιών τείνουν να αγκαλιάζουν τις μάζες. Ως ένθερμος λάτρης της δημοτικής μουσικής, νομίζω ότι οι προϋποθέσεις διαφύλαξης της δημοτικής μουσικής στην αυθεντική της μορφή εξαφανίζονται.  Απ’ την άλλη μεριά, η δυνατότητα κάθε τμήματος της κοινωνίας να αναδείξει την δική του κουλτούρα αυξάνεται μέρα με την ημέρα. Με άλλα λόγια, αν και η παραδοσιακή μουσική γενικώς αιμορραγεί μέσα στις κυρίαρχες κουλτούρες, οι μουσικοί και οι παραγωγοί που κάνουν ειδικές μελέτες είναι εφοδιασμένοι με μεγαλύτερες δυνατότητες και ευκαιρίες. Κατά τη γνώμη μου, το θεμελιώδες είναι ότι πρέπει να έχουμε κάποιο πάθος και να καταβάλλουμε κάθε προσπάθεια γι’ αυτό. <br>
Υποθέτω ότι “μια πολυ-πολιτισμική περιοχή” είναι ένας κατάλληλος ορισμός για τα Βαλκάνια. Ποιες είναι οι ρίζες της Βαλκανικής μουσικής; Είναι δυνατόν να πούμε ότι είναι ένα πολυ-ιδιωματικό μουσικό είδος που διαμορφώθηκε με την έντονη συμμετοχή πολλών πολιτισμών; <br><br>
Αν θέλετε, ας εστιάσουμε στις λεπτομέρειες για τους παράγοντες που βρίσκονται στις ρίζες της Βαλκανικής μουσικής. <br><br>
α) Η κυρίαρχη αγροτική κουλτούρα στην Ελλάδα, την Αλβανία και τις περιοχές όπου ζούσαν Σλάβοι και Βούλγαροι (οι οποίοι προσαρμόστηκαν πολύ γρήγορα μετά τον 6ο αιώνα) ήταν το αίτιο της εμφάνισης ποικίλων μουσικών παραδόσεων των χωριών, που δεν ήταν και πολύ συσχετισμένες εξαιτίας των χαρακτηριστικών των κλειστών κοινωνιών. Όταν αποτιμώνται όλες οι φυσιογνωμικές πλευρές της λαογραφίας, συμπεριλαμβανομένης και της μουσικής, είναι εμφανές ότι αυτές οι παραδόσεις μάς πηγαίνουν πίσω στα προχριστιανικά χρόνια. Σε κάθε περιοχή των Βαλκανίων απαντώνται ποικίλες παραδόσεις πολυφωνικού τραγουδιού και κάθε περιοχή έχει τις δικές της μοναδικές χαρακτηριστικές μελωδίες και όργανα. <br>
β) Οι νομάδες Ρομ απλώθηκαν σε διάφορα μέρη των Βαλκανίων, σε σύντομο χρονικό διάστημα αφομοίωσαν ποικίλες μουσικές παραδόσεις και κουβάλησαν, άπλωσαν, μετάλλαξαν και ανέμειξαν αυτές τις παραδόσεις μεταξύ τους. Μ’ αυτήν την έννοια, εάν πρόκειται να μιλήσουμε για σχετικώς ομοιογενή Βαλκανική μουσική, οφείλουμε αυτήν τη μερική τυποποίηση στους Ρομ. Για παράδειγμα, ένα από τα πιο εξωτικά φαινόμενα για τους δυτικούς σε σχέση με τη Βαλκανική μουσική είναι οι μπάντες των πνευστών οργάνων των Ρομ, που δεν έπαιζαν μόνο μουσική Ρομ, αλλά και τη μουσική πολλών άλλων λαών και οι οποίες επηρεάστηκαν από τις Οθωμανικές στρατιωτικές μπάντες που εξαπλώθηκαν μετά τον Μαχμούτ το Δεύτερο. <br>
γ) Για πολλούς αιώνες, το Βυζάντιο, οι Οθωμανοί και η Τουρκία, που όλα ήσαν πάντοτε κυρίαρχα από άποψη οικονομική και πολιτιστική, άφησαν βαθιά, σημαντικά μουσικά ίχνη στη Ρουμανία, το Δούναβη και την άλλη πλευρά του Δούναβη: <br><br>
-Η πιθανότητα να συναντήσουμε μελωδίες της Ανατολίας σε κάθε περιοχή των Βαλκανίων.
<br><br>
-Η μετανάστευση πολλών οργάνων με μικρές αλλαγές.
<br><br>
-Διαμόρφωση ομάδων μουσικών οργάνων των οποίων οι ρίζες φτάνουν στην Οθωμανική παράδοση “fasil”, όπως τα σύνολα οργάνων στη Μακεδονία.
<br><br>
-Απαντώνται φωνητικά διαστήματα σε μερικές περιοχές της Ελλάδας και της Βόρειας Αλβανίας που φυσιολογικά θα τις βρίσκαμε στην Ανατολή και την Ανατολία.
<br><br>
-Η μουσική κουλτούρα των δερβίσηδων και “tasavvuf” (Μουσουλμανικού μυστικισμού) που εισήχθη από τους Μπεκτασήδες και εξαπλώθηκε σε όλα τα Βαλκάνια.
<br><br>
Αυτά είναι λίγα απ’ τα στοιχεία που έρχονται αμέσως στο μυαλό.
<br><br>
δ) Οι Βαλκανικοί λαοί με την έντονα αφομοιωτική τους μουσική κουλτούρα υιοθέτησαν μέσα στην παράδοσή τους κατά τα τελευταία εκατόν πενήντα χρόνια διαδεδομένα όργανα όπως το κλαρινέτο, το ακορντεόν, το βιολί, το κοντραμπάσο, την κιθάρα, το μαντολίνο. Και πάλι πρέπει να αναφέρω ότι στους Ρομ οφείλεται το μεγαλύτερο μερίδιο ευθύνης γι’ αυτήν την εξέλιξη. Αυτή η υιοθέτηση οδήγησε στη διαμόρφωση μιας πλούσιας αστικής μουσικής κουλτούρας τα τελευταία εκατόν πενήντα χρόνια και δημιούργησε μια αστική μουσική παράδοση που εξαπλώθηκε σε όλα τα Βαλκάνια με μικρές αποχρώσεις -παλιά αστικά τραγούδια που λέγονται Starogratski στη Μacedonia. Στην Ελλάδα λέγονται “Ρεμπέτικο”, που συμπίπτει με την περίοδο της ανταλλαγής πληθυσμών και “Λαϊκά” που μπορούν να θεωρηθούν ως σύγχρονη αστική παραδοσιακή μουσική.
<br><br>
ε) Οι επαναστατικές προσπάθειες στις χώρες των Βαλκανίων, οι περισσότερες από τις οποίες πέρασαν από μια σοσιαλιστική περίοδο, για να προστατεύσουν τη μουσική τους κληρονομιά και να οικοδομήσουν νέα στυλ πάνω της, άνοιξαν το δρόμο για τη σημερινή Βαλκανική μουσική και την εμφάνιση έξοχων, ιδιοφυών μουσικών. Δημοτικά τραγούδια συλλέγονταν στα χωριά, κατηγοριοποιούνταν και αναπτύχθηκαν θεωρητικές προσεγγίσεις. Πολλές ομάδες ιδρύθηκαν με τη κρατική ενθάρρυνση -διδάχθηκαν, διαφύλαξαν και ανέπτυξαν τη δημοτική μουσική.